U okviru projekta „Evropski horizonti 1917, značaj i naučene lekcije“ objavljujemo eseje iz istorije, likovne umjetnosti i filma kojim ćemo dati pregled najznačajnijih momenata u posljednjih 100 godina koji su se desili u ovim oblastima u Evropi. Esej koji objavljujemo napisao je prof. mr Janko Ljumović sa Fakulteta dramskih umjetnosti sa Cetinja.
Stogodišnjica Oktobarske revolucije priziva mnoge druge revolucije – revolucije koje su se desile prije crvenog oktobra, i one nakon nje. Male i velike.
Revolucije koje se mogu desiti već sjutra. Političke, kulturne, seksualne, akademske, tehnološke. Različito ih imenujemo, ali nakon jedne od njih sve one zajedno postaju iskustveno bliske i dostupne.
Film – umjetnost pokretnih slika, snaga tehnološke revolucije, inovacija koja je determinisala moderno doba.
“Najvažnija umjetnost”, kako ga je Ruska revolucija proglasila slijedeći Lenjinovu izjavu. Odnos društva, umjetnosti i politike, nimalo stran milenijumskim iskustvima.
Početak novog “najvažnijeg”, kao i svakog novuma bio je posvećen obrazovanju i emancipaciji, ali naravno i propaganda, koja je ubrzo avangardu zamijenila socijalističkim realizamom.
Kino
Ono je pružalo ne samo zabavu, nego i rasu polubogova koji se ukazuju svojim obožavateljima u bljesku svjetla, apoteozu individualnoga. Više nego ikad tehnologija je preotela kontrolu nad snovima ljudi, a autori i inžinjeri natjecali su se u inovacijama i povećanju tehničkih i estetskih mogućnosti filma. (Blom 2015:419)
Jedan od snova bila je i ujedinjena Evropa.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Gledano kroz film svjetska kinematografija je dobila evropski film.[/perfectpullquote]
Evropski film integrisao je nacionalne kinematografije koje su bile snažne onoliko koliko je politika gradila veze između autora, producenata i političara u želji da se prekorače granice.
Kao Valter u Kini (1), ili Veljko Bulajić i Tito. Ili da se ne prekorače, u namjeri da se nekim drugim reperima ostave dokazi nacionalnog suvereniteta bez komunikacije sa drugima ili u komunikaciji uprkos drugima.
U arhitekturi recimo ili u skulpturi, kao u projektu Skoplje 2014, kako ga je makedonska vlada u mandatu premijera Nikole Grueskog vidjela kroz koncept antikvizacije Makedonije, projektu novog nacionalnog i političkog brendiranja države.
Nije ni kinematografija bila imuna na takav kontekst, ali nećemo računati na filmove koji nijesu preživjeli vrijeme nastanka.
Ili u komunikaciji uprkos drugima kada je bio bunkerisan, film je uspio preći granice, posebno iz zemalja istočne i jugoistočne Evrope.
Poput W R – Misterije organizma Dušana Makavejeva iz 1971. godine, filma koji je bio groteksni prikaz teorije Vilhelma Rajha “o orgazmu (“čak i ljudski orgazam može da postane deo društva, sa svim njegovim sistemima, kontrolama, gledištima i zbunjenošću”), erotske kritike revolucije (“Slobodna ljubav je bila uspešna gde je Oktobarska revolucija bila neuspešna!”) i staljinizma viđenog sa iste tačke gledišta (“Staljin je izuzetno pornografska figura”).” ( Lim i Lim 2006:429)
Na letu između Berlina i Dresdena, sjedio sam između dva Kineza.
Na pitanje odakle sam, nijesu znali gdje je Montenegro, ali kada su slučajno vidjeli mapu Evrope u Lufthanzinom magazinu vidjevši da je Crna Gora u susjedstvu Sarajeva, znali su odakle dolazi njihov saputnik.
Valter je bio filmski junak jedne revolucije, antifašističke i komunističke, junak filma Valter brani Sarajevo, u režiji Hajrudina Krvavca iz 1972. godine, čiju muziku iz filma izvodi Pekinški simfonijski orkestar na gostovanju u Podgorici 2017. godine.
Dokaz koliko je jugoslovenski partizanski film i dan danas prisutan u Kini koja danas gradi gradove budućnosti, baš kao i auto-put u Crnoj Gori.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Granice. Stvarne i imaginarne, stare i nove, vojne i mirnodopske.[/perfectpullquote]
Filmske su posebno zanimljive, ne samo estetske već i one prostorne koje kada “prežive” vrijeme nastanka ostaju trajna vrijednost kulture.
Kao Bitka na Neretvi, “film koji će i dalje predstavljati kinematografiju države koje već dvadeset godina nema – i koja je trajala 45 godina.” (Rafaelić 2015:191)
Ali, ovo nije esej o partizanskom i jugoslovenskom filmu.
Ovo je esej o filmovima koji mogu biti priča o Evropi kakva bi ona mogla biti, jer je uvijek sanjamo. Ili o nama sada i ovdje na putu ka Evropi.
Sanjamo je različito, jer nijesmo svi u tim snovima podjednako razvili kritičku racionalnost, koju je temeljno pokrenuo evropski humanizam. Kako doći do slobode za sve?
…moramo unutar europske kulture priznati posebnu povlasticu kritičkoj racionalnosti koja je sama u sebi problematizirajuća i baš ona brine za objektivnost, te je sposobna za samokritiku i kritiku svoje kritike. Ta ista racionalnost osnovni je vektor principa univerzalnosti što ga hrani europska kultura, ali koju i on hrani. (Morin 1995:132)
Izbor filmova koji govore o strahovima i nadama koje se nikad ne vide bolje nego uoči revolucije, ili u suočavanju sa njihovim posljedicama. Ili onako kako ih vide autori i kako ih osjeća publika, ili još važnije nepublika.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Neki novi gledaoci kroz kino aktivizam. U prostoru koji postaje kino.[/perfectpullquote]
Na ovom mjestu prisjećam se osamdesetih godina XX vijeka kada je Kino Kultura u Nikšiću, u nekadašnjoj zgradi Narodnog pozorišta, u jednom trenutku pretvoreno porno kino.
Trend pornografije koji je bio “oslobađajući” talas umirućeg socijalizma, porno repertoar koji je bio dostupan i socijalističkoj omladini (i ne samo njoj), baš kao u jednoj sceni iz prvog filma sa mini liste, kada su mnogi Istočni Njemci otkrivali porno šopove u Zapadnom Berlinu.
1. Zbogom Lenjin (Good Bye Lenin)
2003, komedija/drama, Njemačka, 121 min.
Režija: Volgang Beker
Grafit sa Berlinskog zida Svaki zid mora jednom pasti oživio je, kako to istorija bilježi u noći između 9. i 10. novembra 1989. godine.
Rušenje Berlinskog zida, otvorio je niz događaja koji su promijenili sliku Evrope nakon II svjetskog rata.
Berlinski Zid je bio i ostao simbol podjednako i teorije i prakse, kako politike tako i kulture.
Izvan globalnog interesa, bio je trauma za vlastite građane, linija izbjegličkog talasa zbog koga je i sagrađen, kao i talasa ulaska u prostor slobode nakon rušenja.
Mnogi su vjerovali da je zid rješenje problema, bio je zavjesa različitih iluzija, mnoge su ostale i nakon njegovog pada.
Ostao je dio političke svakodnevice i još važnije arhiva savremene umjetnosti. Od grafita do filma.
Zbogom Lenjin Volganga Bekera je intimistički film o velikoj temi, film koji je ostvario veliki uspjeh njemačke kinematografije početkom 21. vijeka.
Beker je nostalgično snimio svoj film, možda i zbog toga što svaki početak novog vijeka nosi dozu nostalgije za prošlim.
Snimio ga je hrabro, kontra lovcima na uspomene. Film rekonstruiše način života uoči, tokom i nakon pada zida.
Glavni junak Aleks suočava se sa nasljeđem uvjerenja njegove majke koja živi vrijednosti DDR-a, možda i zbog toga što se otac nikada nije vratio sa službenog puta u Zapadnu Njemačku.
U danima izlaska iz kome nestala je država kojoj je bila vjerna – DDR, a ta okolnost bi mogla biti fatalna za njeno srce.
Aleks održava privid postojanja države koje više nema, posvećeno i kreativno producira njen dizajn i format, čak proizvodi i vijesti.
Borba sa brendovima Koka-kolom ili Ikeom, koji oblikuju novi stil života dok statuu Lenjina (kao igračku) nose u zraku na neko odredište groblja spomenika – samo su neki od izazova kako sačuvati pogled sa prozora. Svjedočimo zapravo ljubav sina prema majci, stanovište da je privatno političko, privatno Aleskovo.
Aleks ima mudrost mladog modernog Evropljanina, zapravo on jeste junak Kreativne Evrope, Evrope koja u sebi anticipira sve njene traume, jer upravo kroz kreativnost nalazi rješenja za drugog.
Priča o zdravom odrastanju, što je takođe važna odrednica filma.
To bi mogla biti i priča o solidarnosti ili pak primjer koliko su Njemci posvećeno radili na svojoj demokratiji i suočavanju sa prošlošću. Ili je to vraćanje na citat iz uvodnog dijela eseja, o povlastici kritičke racionalnosti.
Reditelj se ne obračunava sa Zapadom i Istokom, on govori o tome kako je moglo svima biti bolje.
Film Zbogom Lenjin proglašen je najboljim evropskim filmom 2003. od strane Evropske filmske akademije, a dobitnik je i francuskog Cezara za najbolji film sa područja EU, kao i nagrade Berlinskog filmskog festivala „Plavi anđeo“.
Kuriozitet je i podatak da je film imao i specijalnu projekciju za članove njemačkog parlamenta u samoj zgradi Bundestaga u Berlinu.
2. Babetina gozba (Babette’s Feast)
1987, drama, Danska, 102 min.
Režija: Gabrijel Aksel
Velika danska spisateljica Karen Bliksen, napisala je roman Babetina gozba, po kojoj je takođe danski reditelj Gabrijel Aksel snimio film, koji je dobitnik Oskara za najbolji strani film 1988. godine.
Karen Bliksen je autorka i romana Moja Afrika koji je Sidni Polak 1985. godine ekranizovao u istoimenom filmskom hitu sa Meril Strip i Robertom Redfordom u glavnim ulogama.
Nasuprot američkoj kinematografiji koja je globalno prisutna, priča o Babetinoj gozbi nas vodi ka tzv. malim kinematografijama i evropskom filmu koji se obično rijetko gleda u kinima, onim velikim kinima sa kokicama.
Kada smo već kod kukuruza, prije pogleda na film, istaknimo temu hrane kao pitanje različitosti, jer Babetina gozba se smatra za film koji je prvi u kinematografiji hrani dao glavnu ulogu.
Dostojnu ulogu, baš kako danas u kontekstu politike interkulturalnosti hranu možemo postaviti kao medijum za iskustvo različitosti.
Kao recimo baklavu ili saher tortu na istom tanjiru, kao susret dvije carevine na Balkanu i Evropi. Ili danas u konceptu novih ideologija i poredaka dilemu: Slow Food vs. Fast Food.
Mimo ovih slatkih narativa, hrana je ako bi o njoj razmišljali kroz prethodni film sa liste mogla značiti i opasnost, kao Staljinova glad.
Vic iz sovjetskog doba: Kako da se odbraniš od miševa u Kremlju? Staviš znak na kome piše “kolektivno gazdinstvo”. Onda polovina miševa umre od gladi, a druga polovina pobjegne. (Ben Luis, Crp i čekić) (2)
Orsonu Velsu se pripisuje izjava: Ne pitaj što ti možeš učiniti za državu, pitaj što ti je za ručak. Tim stavom na najbolji način možemo konačno odgovoriti na pitanje ko je Babet?
Francuskinja koja u progonstvu na sjeveru Norveške u znak zahvalnosti maloj zajednici koja živi u religijskoj askezi priređuje večeru, gozbu koja razbija emocionalne i svake druge barijere između ljudi.
Kroz sudar dvije kulture, ili bolje reći u susretu različitih kultura akteri njene večere postaju jedno.
Njeno umijeće, način i izbor pripremanja hrane predstavlja snažan kontrast u ogledalu druge kulture, baš onakav kakve su sve različite asocijacije za francusku kuhinju, od erotskih do političkih poput izjave koja se pripisuje Mariji Antoneti prije nego što je pogubljena na giljotini 1793. godine: “Ako nemaju hljeba, neka jedu kolače”.
Film suptilno dovodi pitanje promjene koja se može desiti tokom samo jedne noći, to je priča o mogućnostima izbora, ali ponajviše o solidarnosti, isto ime kao jednog velikog pokreta tokom XX vijeka, poljskog pokreta Solidarnost Leha Valense.
Babetina večera predstavlja i provokaciju, u određenim pogledima stanovnika skandinavskog krajolika smatrana kao “vještičarenje”.
Upravo provokacija maestralno zavodi gledaoca, dok prati igru koja dovodi do konačnog pozdrava sa Babet na njenom povratku u Francusku i riječi kojoj joj upućuje starica: “O, kako ćeš samo usrećiti anđele!”
U filmu svjedočimo otopljavanje odnosa, baš kao što to može biti priča o otopljavanju odnosa usljed različitih istorijskih događaja na starom kontinentu. Mnogi odnosi su otopljavali, ali su neki novi postajali hladniji.
Pravo pitanje danas jeste: Ko je danas Babet koja bi migrantima širom Evrope pripremila gozbu? Jedna od osnovnih pretpostavki za promišljanje o Evropi, ne samo danas tiče se njenih odnosa sa drugima, izvan njenih granica sa ne-evropskim narodima ili unutar njenih granica.
Mnogostruka su pitanja drugog i drugosti u Evropi, zapravo možemo reći da je Evropa svoj identitet gradila u odnosu na drugog, prije svega svoj kulturni identitet, evropski kulturni identitet.
3. Levijatan (Leviathan)
2014, drama/triler, Rusija, 160 min.
Režija: Andrej Zviagincev
Evropski film je za prvih sto godina dao veliki doprinos temi društvenog nasilja, različitih vrsta društvenog nasilja, poput političkih čistki, izmišljenih procesa, ksenofobije, homofobije i ne samo na Istoku.
Sjetimo se filma Igra oponašanja o britanskom matematičaru Alanu Turingu, koji je okončao tragično svoj život u 42 godini nakon II svjetskog rata pod prijetnjom prisilne hemijske kastracije zbog svoje homoseksulanosti, umjesto počasti i slave koju je trebao dobiti zbog svog doprinosa u borbi protiv Trećeg Rajha.
U zemljama Istočne Evrope, posebno u poljskoj i mađarskoj kinematografiji, baš kao u kinematografijama nastalim iz bivše jugoslovenske, i dodatno zbog krvavog raspada zemlje, i dalje traju filmske potrage za filmskim pričama koje svjedoče o sistemima uništavanja ljudske intime, ljudskih prava – kulturnih, političkih, ekonomskih.
I na Zapadu i Istoku nekada, ili danas u Evropi i Rusiji uništavanje možemo povezati sa korupcijom. Pojam koji je uz riječ demokratija najprisutniji u javnosti današnjice.
Korupcija je osnovna linija sukoba koja Kolju, glavnog junaka filma Levijatan suočava i dovodi do agonije sa korumpiranim gradonačelnikom u jednom malom ruskom primorskom gradu, malom gradu Velike Rusije.
Velika Rusija je nemoguća bez slike većeg autoriteta, u savremenosti kojom se bavi film Putina, ali i Pravoslavne Crkve.
Koljina agonija, možda nije ništa manja od agonije potlačenih uoči Oktobarske revolucije ili uoči “male revolucije” 1905. u carskoj Rusiji.
Utisak koji ostavlja Levijatan jeste razmišljanje o konstantnom prisustvu autoriteta koji je Rusiji uvijek određivao posebno u odnosu na druge.
Recimo Evrope koja je uspjela da svoje imperijalne i druge autoritete zamijeni idejama građanskog i otvorenog društva, idejama koje u konačnom ostaju temeljne odrednice integriteta evropskih vrijednosti.
Uprkos Evropi danas i sve prisutnijem jačanju desnice, čija otvorenost prema drugosti i drugima pokazuje lice ne tako davne prošlosti kroz otvoreni antisemitizam, ili podizanje novih ograda i žica za migrante.
Hrvatski filmski kritičar Jurica Pavičić je izvještavajući iz Kana za zagrebački Jutarnji list, rekao da je Levijatan politički najpapreniji naslov festivala (3).
Važno je napomenuti da je naslov filma, ujedno i naslov studije engleskog filozofa Tomasa Hobsa objavljene 1651. godine. Hobsova metafora – levijatan kao konačna država, diktatura bez ijedne demokratske vrijednosti, tolerancije i slobode za podanike.
Da li treba na kraju reći da Kolja ostaje bez svega, nemoćan pred silom provincijalnih moćnika u slikama apokaliptičnog pejzaža maestralno oslikanom u filmu.
Film bez obzira na njegovu aktuelnost već je postao klasik, a filmski klasici su filmovi za sva vremena.
Ako bi se vratili na priču o ljudskim pravima, onda možemo reći da bez obzira na tragičan ishod glavnog junaka filma, nekada je važnija borba nego pobjeda.
4. Velika ljepota ( La grande bellezza)
2013, drama, Italija, 141 min.
Režija: Paolo Sorentino
Ljepota. U vječnom gradu, kako ga zovu.
Istorija filma posebno bilježi filmove koji su mišljeni kao posveta različitim evropskim gradovima – spomenimo samo dva filma Vima Vendersa, Nebo nad Berlinom i Lisabonsku priču.
Gradovi svjedoče moć Evrope, oni su nosioci njenog kulturnog identiteta.
I kada su prestajali biti centri ekonomske moći ekonomske, plijenili su svojim nasljeđem – Venecija, Đenova, Anverpen, London – sve do prelaska moći kapitala preko Atlantika.
Mnogi su se nanovo rađali, rušeni tokom XX vijeka i rađali se u slici koja je svjedočila njihovu ljepotu ili novu ideologiju.
Ili su nastavljali svoj život u duhu vremena, kao izraz savremenosti. Ili I jedno i drugo.
Kao obnovljeni Drezden, ili novo lice Varšave, ili Bukurešt koga je Čaušesku htio učiti “podobnijim” za novo vrijeme, i napravo jedan od najvećih mirnodopskih urbicida, ili novi-stari most u Mostaru.
http://www.youtube.com/watch?v=8lj0xPZruRc
Veliki povratak grada u savremenoj kinematografiji pruža upravo Sorentinov film Velika ljepota. To je ujedno povratak za izgubljenim vremenom u životu savremenog čovjeka današnjice.
Slika savremenog društva ušuškanog u carstvu udobnosti – što u konačnom jeste slika Evrope, napomenimo Zapadne Evrope. Individualnost koja se danas suočava sa pitanjima straha od samoće. Kako zapravo biti sam u Rimu? Nemoguće.
Film je i autorefleksija ne samo na ljepotu prošlih vremena koje Sorentino raskošno slika, već je film posveta istoriji filma sopstvene kulture – ili tačnije Federiku Feliniju, kulturi koja je Evropljanima i cijelom svijetu ponudila ideju ljepote nakon surove prve prve polovine XX vijeka koja je donijela dva svjestka rata i milione žrtava, fašizam, holokaust, staljinizam.
Period koji je označio povratak dekadenciji, bez koje nema narativa o Evropi.
Ili život na “ruševinama” antičkog svijeta, koji postaje konstanta evropske civilizacije. I kada smo cinični ili ironični ostaje nam ljepota, koju danas često i ne vidimo. Ne vidimo, jer smo bored!
Kroz film koji je freska grada ukazuje nam se galerija umjetničkih djela, mnogih djela koje staju u prtljag Evrope.
5. Amarkord ( Amarcord )
1973, komedija/drama, Italija, 123 min.
Režija: Federiko Felini
Još jedna važna godina u nizu prestupničkih pokreta jeste i 1968.
Donijela je pobunu studenata i pokrenula pitanja ograničenja slobode ličnosti. Seksualnu revoluciju već smo spomenuli na početku eseja.
U slučaju Felinija, superstara evropskog filma nakon ‘68 pratimo film koji se tematski fokusira na naslov Nostalgija, seksualnost i politika.
Opasna tema koja će kasnije mnoge pisce u Evropi staviti pod policijsku zaštitu, poput francuskog pisca Mišela Ulebeka, zbog kontroverzi njegovog romana Elementarne čestice – u našem XXI vijeku.
Amarkord pruža nezaboravne slike jednog uspavanog provincijskog gradića u Italiji.
Felini kombinuje nostalgična shvatanja iz sopstvenog djetinjstva sa krajnje oštrom osudom italijanskog konformizma tokom fašističke vladavine.
Nigdje kao u Italiji na Zapadu, i prije i tokom i nakon sloma fašizma, nije bila jaka borbena ideja lijevog pokreta oličena kroz politku, filozofiju i kulturu. Istoričari kažu sve do 1970. godine kada je Komunistička partija Italije potpuno odustala od načela revolucionarne promjene.
“Takva promjena u komunističkoj ideologiji omogućila je ono što se kasnije poznato kao istorijski kompromis, što je bila inicijativa koju je Partija preduzela da bi se obezbjedila od mogućnosti da reakcija protiv studenata i radničkih protesta dovede do desničarskog državnog udara, sličnog onome koji je u Čileu srušio Aljendea.” (Domborski 2006:127)
Izvan političkog, ali suštinski politički kod Felinija, a posebno u Amarkordu svjedočimo ideju optimizma, iskrenog optimizma koji prati smijeh. Kao kod Molijera ili Šekspira, zašto ne i kod Čehova.
Felini o svom filmu kaže, a u eseju još jednom potvrđujemo priču o odrastanju: “…neophodnost odvajanja od nečega što ti je pripadalo, u čemu si rođen i živio, što te je odredilo, zarazilo, u čemu su sva osjećanja opasno izmješana.
Ta prošlost ne smije da nas truje i zato je moramo lišiti sjenki, čvorova, veza koje još djeluju. Treba prihvatiti prošlost kako bismo što svjesnije živjeli sadašnjost.
Ta jadna škola čije su glavne osobenosti neznanje i šibanje, ta teška i blesava obaveza da uvijek budemo zajedno, u povorci, na paradi, u crkvi, u bioskopu, na zborovima, da bismo pjevali hvalospjeve i prdili ustima!
Zašto ta priča nije iza nas? Amarkord je trebalo da bude zbogom jednom razdoblju u životu, toj neizlječivoj adolescenciji koja prijeti da nas ima zauvijek i s kojom ja i dalje ne znam šta da radim. “
Sasvim dovoljno razloga da i danas gledamo Amarkord. Posebno u odnosu na neizlječivu adolescenciju koja uvijek nalazi nova lica fašizma, ili kako Boris Buden kaže: Fašizam sjutrašnjice neće imati lik fašizma iz prošlosti.
***
Na kraju, ovo jeste esej o optimizmu – ispričan povodom jednog jubileja, jedne revolucije, koja je trebala da osim pravde učini sve da svijet postane lijep.
U ovih nekoliko sati filmskih priča sadrže se mnogobrojni događaji u kojima se nalaze njihovi junaci, i ne samo oni.
Svi filmovi (i koliko tek drugih u nekom drugačijem izboru i kontekstu) su savršeno estetički organizovani.
Kao da nam kažu da takva estetička organizacija života može biti prenijeta u realnost, u različite velike i male politike.
Znamo da to nije lako, posebno nije lako ako je raskid sa prošlim nemilosrdan – što jeste bio revolucionarni zanos 1917. godine.
Na drugim mjestima, kultura je dovela do slojevitog očuvanja svega prethodnog, pa ako nijesmo vidjeli u Velikoj ljepoti neki od spomenika Musoliniju, to možemo vidjeti kada šetamo Rimom danas. Stratifikacija ili snaga kulture da savlada traume iz prošlosti.
Film – baš kao filmska i politička avantura aktera filma Vaskrsenja ne biva bez smrti, po scenariju prvog crnogorskog scenariste Vladimira Đ. Popovića u režiji Eduarda Benćivenga snimljenog u Italiji, premijerno prikazanog 1922. godine u kinu “Il grande cinema Volturno”, sačuvanog u djelovima.
Kao primjer jedne male revolucije koja nije bila uspješna, i koja se mirnodopski desila 2006. godine kada je Crna Gora povratila svoju nezavisnost. Od 1922. pa sve do 2006. godine, crnogorski film je više incident, i kao takav nevidljiv u arhivu evropske kinematografije.
To nije konačna stvar, jer novi mladi filmski buntovnici čine fim vitalnim i snažnim za zajednicu, koja upravo kroz model evropskog filma daje šansu svima da ispričaju svoju priču o odrastanju.
[1] Film Valter brani Sarajevo u režiji Hajrudina Krvavca bio je prvi strani film koji je prikazan u Kini nakon Kulturne revolucije, 1976. godine, čiji je broj gledalaca do danas prešao milijardu.
(2) U Stendidž, Tom (2010). Jestiva istorija čovečanstva. Geopetika. Beograd. str. 144
(3) http://www.jutarnji.hr/kultura/film-i-tv/levijatan-andreja-zvjaginceva-politicki-najpapreniji-naslov-festivala-i-kandidat-za-nagradu/803239/ (24.10.2017.)
Literatura:
Blom, Phillip (2015) Vrtoglave godine Europa. 1900.-1914. Fraktura. Zagreb
Domborski, Robert (2007) Socijalizam, komunizam i drugi “izmi”. U ur. Baranjski, Zigmund, West, Rebeka. Moderna italijanska kultura. CID, Podgorica
Lim, Mira i Lim, Antonjin (2006) Najvažnija umetnost. Clio. Beograd
Morin, Edgar (1995) Misliti Europu. Durieux. Zagreb
Rafaelić, Daniel (2015) Bitka na Neretvi – film nad filmovima. U ur. Rudež, Božo Veljko Bulajić Vlakom bez voznog reda u povijest filma. Zrinski Čakovec
Tekst je urađen u okviru projekta “Evropski horizonti 1917. godine – značaj i naučene lekcije” koji je finansijski podržala Evropska komisija kroz program Evropa za građane. Sadržaj je isključiva odgovornost Centra za demokratsku tranziciju i ni na koji način ne odražava stavove donatora.