U okviru projekta „Evropski horizonti 1917, značaj i naučene lekcije“ objavljujemo eseje iz istorije, likovne umjetnosti i filma kojim ćemo dati pregled najznačajnijih momenata u posljednjih 100 godina koji su se desili u ovim oblastima u Evropi. Prvi esej koji ćemo objavljivati u nastavcima napisao je istoričar Boban Batrićević.
Tipična je evropska pojava, da u najveće evropske istine izgovorene ispod vješala, na stratištima, po tamnicama i na golgotama, a te raspete i popljuvane istine postaju evropske zastave i viore se vjekovima.
Miroslav Krleža
Svoje najpoznatije djelo poslije Oklopnjače Potemkin Sergej Ejzenštajn naslovio je Oktobar, deset dana koji su potresli svijet. Lav Trocki kaže za rusku revoluciju da je to trenutak kad su mase ušle u istoriju.
Jedan britanski novinar nekolike godine poslije „pobjede proleterijata“ istakao je da novi sistem u Rusiji podiže gvozdenu zavjesu, konstrukciju koju će kasnije popularizovati Vinston Čerčil.
I zbilja, ove tri karakterizacije veoma lijepo opisuju Oktobarsku revoluciju iz 1917. godine jer to jeste događaj koji je potresao, šokirao i mijenjao svijet; to jeste trenutak velikog omasovljavanja i početak rađanja totalitarizma koji će obilježiti XX vijek.
Sto godina kasnije mnogima je za 1917. godinu prva asocijacija taj crveni oktobar iako se te godine zbilo još nekoliko značajnih događaja.
Sedamnaesta je pretposljednja godina Velikoga rata, njegova godina-prekretnica, budući da su Sjedinjene Američke Države prvi put napuštile udobnost svojeg izolacionizma i direktno se umiješale u evropsko ratište.
Iako je mirom u Brest-Litovsku nova Rusija odlučila da izađe iz rata i na taj način otežala situaciju svojim dojučerašnjim saveznicima, zahvaljujući američkoj intervenciji antinjemačka koalicija stekla je ogromnu prednost.
Ilustracije radi valja iznijeti podatke koje nam donosi Pol Kenedi – godinu dana prije rata Amerika, Britanija i Francuska, bez Rusije, u svjetskoj industrijskoj proizvodnji učestvovale su s 51,7% (s Rusijom, a bez Amerike učešće je bilo znatno niže, 27,9%), dok su Njemačka i Austrougarska ostvarivale 19,2%.
U dobu totalnog rata kakav je bio ovaj ekonomska prednost značila je dominaciju. Dakle, postalo je jasno da su na dugoročnome planu sile Antante imale duplo veći potencijal za vojevanje, što pokazuje i proizvodnja naoružanja, posebno čelika đe su Saveznici i bez Rusije imali znatno veću proizvodnju: 44,1 miliona tona na prema 20,2 miliona tona koliko su proizvodila dva neprijateljska carstva.
Amerika je uz to svojim saveznicima davala ratne kredite koji će nakon rata značajno opterećivati evropsku ekonomiju i dovoditi do monetarne nestabilnosti.
Hibernirana ideološka sukobljavanja unutar zemalja učesnica u svjetskome sukobu zbog uvedene cenzure i patriotske obaveze, do kraja rata ponovo će izaći na površinu.
Kod Centralnih sila javiće se unutrašnji antagonizmi – u Njemačkoj će radnici koji su do tada bili u službi proizvodnje za rat početi da štrajkuju za svoja prava, zajedno sa ženama, koje postaju dominantna radna snaga pošto se veliki broj muškaraca nalazio na frontu.
Austrougarsku, kao višenacionalnu monarhiju počeće da drmaju „nacionalne revolucije“ naroda koji su sačinjavali taj veliki centralnoevropski konglomerat.
Na zapadu Evrope, iako su strukture bile nešto stabilnije, ideološko nenapadanje između starih – konzervativnih struja i nosilaca novih ideja – boraca za socijalna prava i demokratiju, sukobi će biti u povoju, ali je tamo postojao „džentlmenski“ sporazum da prvo treba pobijediti u ratu, pa sređivati probleme siromaštva i obespravljenosti.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Mali broj zemalja Evrope bio je pošteđen epizodnih opštih narodnih buna 1917. i 1918. godine.[/perfectpullquote]
Kao direktna posljedica zavođenja diktature proleterijata u Rusiji, u Njemačkoj, Austriji, Mađarskoj i Italiji javljaju se revolucije kratkoga daha, koje će iako bez uspjeha ostaviti traga na društvena kretanja u budućnosti tih zemalja.
Na irskome ostrvu će npr. doći do simbioze dva revolucionarna poriva – „nacionalnog“ i „socijalnog“. Kako je zapazio Tibor Hajdu u Socialist revolution, rat na zapadu prvjenstveno je bio borba između država i armija za preraspodjelu moći, dok je na istoku rat oslobodio krucijalne nacionalne, klasne i socijalne antagonizme od državne kontrole i otvorio „pravu Pandorinu kutiju subverzije“.
Rat je uz to proizveo ogromne migracije stanovništva, pa će se nemiri i revolucionarnost iz 1917. prema mišljenju Džefa Ilija ośetiti u svim sferama društvenoga života – i to u odnosu između vlasti i ekonomije, distribucije i potrošnje, odnosu između rada i kapitala – „tako da su vlade na Zapadu pothranjivale narodna nadanja u reforme, dok je narod računao da će mu se time kompenzovati žrtva koju je iznio u toku ratovanja, što je svakako zahtijevalo promjenu mentaliteta, navika i praksi“, budući da će se u većini evropskih država dotadašnje strukture počele raslojavati.
Vrijeme velikih očekivanja
Crvena revolucija i Prvi svjetski rat oblikovaće poslijeratnu sliku evropskoga kontinenta.
Evropa uspostavljena u Beču 1815. godine, onaj koncept koji se trudio spriječiti globalni sukob i ratovanja svesti na lokal, raspala se u rovovima i klanicama Verdena, Some, Marne, Pašendala, Tanenberga.
Trebalo je izgraditi novu Evropu u kojoj neće biti rata, imperijalizma i ugnjetavanja malih. Tako se barem vjerovalo, a postiglo suprotno. Versajska Evropa bila je nova nagazna mina – u želji da spriječi ponovni njemački militarizam i njemačku pandržavnu ideologiju te širenje komunizma na zapad, Francuska, kao sila kojoj je pripala glavna riječ u preuređenju postratne Evrope napravila je nekoliko taktičkih grešaka – na teritoriji nekadašnjih moćnih država u centralnoj Evropi stvoriće nove, znatno manje i slabije države uređene po svojem nahođenju (koliko je samo Čerčil „kukao“ za Austrougarskom).
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Od Baltika do Egeja uspostavljen je „sanitarni kordon“ koji je trebala naoružavati Francuska.[/perfectpullquote]
Većinom je te zemlje „krasio“ nacionalizam i revanšizam prema nekadašnjim ugnjetačima. Poraženim zemljama nametnuti su teški uslovi mira.
Vajmarska Njemačka izgubila je pravo na vojsku, vitalne teritorije za njenu privredu i industriju i značajan dio teritorija u kojima su živjeli Njemci.
Slična sudbila zadesila je Austriju, Mađarsku, Bugarsku i Tursku.
Od savezničkih zemalja koje su krvarile za pobjedu antiimperijalizma najgore je prošla Crna Gora.
Iako je njena vojska držala front širok 500 km tokom dvije godine rata i izvojevala nekolike velike pobjede nad austrougarskom vojskom, ta preporuka nije važila za crnogorsku državu i njen narod.
U novome konceptu Balkana nije bilo mjesta za Crnu Goru, pa je Srbija vješto iskoristila svoj kapital stečen probojem Solunskoga fronta proširivši se na širi južnoslovenski prostor, koji je sada stavljen pod neposrednu vlast dinastije Karađorđević.
Ni Italija kao pobjednica nije bila zadovoljna jer joj nijesu ustupljene teritorije koje su joj obećane u Londonu 1915. godine.
Bilo je jasno da prvobitne zamisli versajskih mapocrtača neće donijeti blagostanje, a da liberalizam i ekonomski sistem koji su zagovarale SAD, Francuska i Velika Britanija ne mogu zaživjeti u svim djelovima Evrope jednako.
Liberalizam i parlamentarna demokratija imali su u Evropi konkurenta, ideologiju koja se samopromovisala u najemancipatorskiji sistem vrijednosti koji će zaštiti siromašne od izrabljivanja i uvesti jednakost – sovjetski komunizam.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Antikomunistička koalicija koju je formirao Zapad kako bi pomogao belogardejce u nastojanju da sruše sovjetski sistem doživjeće poraz.[/perfectpullquote]
Od tada ćemo u Evropi imati jednu neprestanu dijalektiku koja će postati dominantna u XX vijeku – iz suprotnosti Istoka i Zapada rađaće se nove ideje i preispitivati svaka ponuđena vrijednost. Iako zloupotrijebljene u SSSR-u, neke postavke lijeve orijentacije uticaće na širenje sloboda u Evropi.
Lijepo je to metaforički opisao već citirani Hobsbaumov učenik, nazvavši istoriju evropske ljevice – „kovanje demokratije“. Liberalna Evropa bila je primorana na ustupke radnicima; mnoge evropske države priznale su postojanje sindikata, pristale na osmočasovno radno vrijeme i plaćanje prekovremenoga rada; sve veći broj aktivnijih žena u društvima Evrope dovešće do rasprava o pravima žena i pojedinaca uopšte.
Na komunističku monolitnost i jednoumlje SSSR-a Evropa je željela odgovoriti redefinisanjem izbornoga zakonodavstva i stalnim povećavanjem broja birača.
Lenjinovo ustupanje prava na samopredjeljenje estonskog, letonskog, litvanskog i finskog naroda, odnosno njihovo napuštanje ruske dominacije nakon revolucije, uticaće i na zapadne lidere da povedu više računa o pravu naroda na samoopredjeljenje.
Čuvenih „četrnaest tačaka“ Vudroa Vilsona iz januara 1918. godine između ostaloga su propovijedala prava malih u odnosu na velike.
U javnome mnjenju Evrope zahvaljujući objavljivanju tajnih diplomatskih arhiva od strane komunista koji su na taj način željeli diskreditovati ruski carizam, otpočele su kampanje koje su osuđivale tajnu diplomatiju i tajne sporazume.
Uloga medija u međuratnoj Evropi postaje veoma značajna, a komunističko propagarinje prosvjećenja masa imaće odraza na pojavu masovne kulture.
Iako je nezadovoljstvo poraženih bilo vidno, u prvoj deceniji poslije Velikoga rata činilo se da se uspostavlja kakva takva ekonomska i politička ravnoteža, naročito nakon Lokarno pakta iz 1925. godine i Brijan-Kelogova pakta iz 1928. godine.
S tim što je evropsku ekonomiju izuzetno opterećivalo isplaćivanje ratnih kredita SAD-u s jedne i plaćanje ratnih reparacija poraženih s druge strane.
Sve teža socijalna situacija stvarala je povoljne uslove za rapidno jačanje radikalnih pokreta lijeve i desne orijentacije.
Doba tame
Zapadna Evropa sa svojim konzervativnim nasljeđem poprijeko je gledala na sve veću popularnost komunističkih ideja.
Zato su joj se autoritarnije metode činile pogodnim za sprečavanje komunističke revolucije.
Kako je odlično uočio Todor Kuljić, liberalnoj Evropi koja je počivala na snazi srednje i više klase te biznisu sitne „buržoazije“ ideja nacionalizacije i ukidanja privatne svojine djelovala je zastrašujuće: „Srednju klasu karakteriše privatna svojina i posedovanje ličnih sredstava za proizvodnju, koja im omogućavaju bar nekakvu ekonomsku nezaviznost.
Ukoliko pobedi komunizam, uvodi se besklasno društvo, srednju klasu poklapa proleterijat, a njenu privatnu imovinu podruštvljava država.
Od pobede komunista katasrofalne posledice osetila bi krupna buržoazija i industrijski magnati.“ Ne treba zaboraviti da je strah od ateističkog komunizma posebno širen među nižom „buržoazijom“ koja je tradicionalno bila vezana za vjerske institucije.
[perfectpullquote align=”left” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=””]Tako su u Evropi kao direktan odgovor i najnegativnija posljedica događaja iz 1917. i Prvoga svjetskoga rata rođeni fašizam i nacizam.[/perfectpullquote]
Nekad tvrdokorni komunista Fransoa Fire podržao je ovu tezu Ernesta Noltea koji je tvrdio da je nacizam direktni odgovor na boljševizam, a da je gulag stariji od koncentracionoga logora. Liberalna i demokratska Evropa personifikovana Francuskom i Britanijom počela je da se povlači pred sve gladnijom zvijeri.
I njihovi saveznički političari u Srednjoj i Istočnoj Evropi više su oponašali Musolinija i Hitlera nego francuske i engleske diplomate.
Nakon kraha berze 1929. godine postalo je jasno da je liberalni sistem postavljen na trulim nogama i da će mu trebati reforma, koja nažalost u Evropi nije sprovedena njudilovski kao u Americi.
Još veći problem evropskim političarima i teoretičarima predstavljaće prividna imunost sovjetskog centralnog planiranja u odnosu na ekonomsku krizu i rekordne inflacije.
Rechts neben ihm im Auto Rudolf Heß. Vor dem Wagen Hermann Göring, Freiherr von Killinger, Fritz Sauckel.
Aufnahmedatum: 12.10.1930
Aufnahmeort: Weimar
Systematik:
Geschichte / Deutschland / 20. Jh. / NS-Bewegung / Aufmärsche und Treffen / 1930 / Deutscher Tag in Weimar
Evropa će se nakon 1933. potpuno iscijepati na nekoliko blokova, nemoćna da s glomaznim versajskim aparatom kontroliše sve veću militarizaciju.
Kolektivni sistem bezbjednosti građen dvadesetih počeo je pucati pod cokulama (partijskih) vojski širom Evrope koje su marširale „za pravdu“ i „protiv Versaja“.
Krik revizionizma postajao je jači, a glavni instrumentarij liberalizma za održavanje mira u svijetu – Društvo naroda, nikada nije postalo respektabilna organizacija koja je bila kadra spriječiti sukob.
Veliki dio evropskog kontinenta zarobio je totalitarizam, ideologija je počela da diktira život u potpunosti – u SSSR-u fetiš je bila klasa, u Njemačkoj rasa, u Italiji država.
Svaka je na svoj način izvozila ideologiju u ostatku slobodnoga svijeta. Borba protiv neistomišljenika i njihovo uklanjanje postali su programirani, sistematski.
Smrt je organizovana fabrički uspostavljanjem gulaga i koncentracionih logora. Španija, potom Austrija, pa Čehoslovačka, zatim Albanija, nešto ranije Etiopija, a onda na kraju Estonija, Letonija, Litvanija, bile su demonstracija moći totalitarnih sila prema Društvu naroda, a posebno prema Evropi koja nije uspijevala da iznađe način da se suprostavi konstantnom kršenju međunarodnoga prava.
Neke od vrijednosti koje je nova Evropa uspostavila nakon 1918. godine potpuno su nestale.
Tekst je urađen u okviru projekta “Evropski horizonti 1917. godine – značaj i naučene lekcije” koji je finansijski podržala Evropska komisija kroz program Evropa za građane. Sadržaj je isključiva odgovornost Centra za demokratsku tranziciju i ni na koji način ne odražava stavove donatora.
(Kraj prvog dijela)